DERS 3
ÜNİTE 8: İKLİM VE HAVA OLAYLARI
KONU: HAVA NELERDEN OLUŞUR? - RÜZGAR NASIL OLUŞUR?
İKLİMLER VE ETKİLERİ - METEOROLOJİNİN HAYATIMIZDAKİ YERİ
ATMOSFER
Dünya, gaz karışımından oluşmuş atmosfer tarafından kuşatılmıştır. Dünya’yı saran atmosferin %78’i azot, %21i oksijen ve %1i karbondioksit, argon, su buharı ve tozlardan oluşur.
Atmosferin özellikleri Dünya, gaz karışımından oluşmuş atmosfer tarafından kuşatılmıştır. Dünya’yı saran atmosferin %78’i azot, %21i oksijen ve %1i karbondioksit, argon, su buharı ve tozlardan oluşur.
Oksijen sayesinde canlılar yaşam olanağı bulur.
Canlılar için gerekli gazları bulundurur.
Meteorların Dünya’ya düşmesini engeller.
İklim olaylarının oluşmasını gerçekleştirir.
Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller.
Güneş ışınlarını dağıtır.
Dünya ile dönerek aşırı sürtünmeden oluşan yanmaya engel olur.
Atmosferin Katmanları
 |
| Atmosferin katmanları. |
Atmosfer, yerçekimi etkisiyle iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunların yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır.
Troposfer: Atmosferin en alt tabakasıdır. Ekvator üzerindeki kalınlığı 16 - 17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9 - 10 km dir. Bunun nedeni, Ekvator’daki hava kütlelerinin ısınarak yükselmesi, kutuplarda ise soğuyan havanın ağırlaşarak alçalmasıdır. iklim olayları troposferin 3 - 4 km lik kısmında meydana gelir. Çünkü, iklim olaylarında çok etkili olan su buharı troposferin 3 - 4 km lik kısmında bulunur. Troposfer daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınır.
Atmosferdeki gazların % 75'i troposfer katında bulunmaktadır.
Troposfer: Atmosferin en alt tabakasıdır. Ekvator üzerindeki kalınlığı 16 - 17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9 - 10 km dir. Bunun nedeni, Ekvator’daki hava kütlelerinin ısınarak yükselmesi, kutuplarda ise soğuyan havanın ağırlaşarak alçalmasıdır. iklim olayları troposferin 3 - 4 km lik kısmında meydana gelir. Çünkü, iklim olaylarında çok etkili olan su buharı troposferin 3 - 4 km lik kısmında bulunur. Troposfer daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınır.
Atmosferdeki gazların % 75'i troposfer katında bulunmaktadır.
Stratosfer: Troposferden itibaren 17 - 30 km ler arasında bulunur. Bu tabakada su buharı olmadığı için, iklim olayı görülmez. Stratosferde sıcaklık değişimi yok gibidir. Sıcaklık –45°C civarındadır. Stratosferde yerçekimi çok azaldığı için cisimler gerçek ağırlıklarını kaybederler. Üst kısımlarında ozon gazı bulunur.
Şemosfer: Stratosferden sonra 30 - 90 km ler arasında bulunur. iki kısımdan oluşur.
1- Ozonosfer: içerisinde bulundurduğu ozon gazından dolayı bu ismi almıştır. Güneş’ten gelen ve canlı yaşamı için zararlı olan ışınları (Ultraviyole ışınları gibi) tutar. Bundan dolayı canlıların koruyucu katıdır. Dünya’nın aşırı ısınıp, soğumasını önler.
2-Kemosfer: Bu katmana kemosfer denilmesinin nedeni, içerisinde bazı kimyasal olayların meydana gelmesidir. Az miktarda zararlı ışınların tutulması burada da görülür.
İyonosfer: Şemosferden sonra 90 - 300 km’ler arasında bulunur. Bu tabakadaki gazlar ultraviyole ışınlarının etkisi ile iyonlara ayrılmıştır. iyonlaşma sırasında açığa çıkan enerji ile sıcaklığı yükselmiştir.
(250 °C) iyonlar arasında elektron alışverişi son derece fazladır. Bundan dolayı haberleşme sinyalleri, radyo dalgaları bu tabakadan yansır.
Eksosfer: Atmosferin en üst ve en dış sınırını oluşturur. Eksosferde bazı gaz molekülleri yerçekimi etkisinden kurtularak uzaya kaçar. Bu nedenle dış sınırı kesin olarak tespit edilememekte, 10.000 km ye kadar çıktığı sanılmaktadır.
Atmosferin Faydaları
İklim olayları meydana gelir. Şemosfer: Stratosferden sonra 30 - 90 km ler arasında bulunur. iki kısımdan oluşur.
1- Ozonosfer: içerisinde bulundurduğu ozon gazından dolayı bu ismi almıştır. Güneş’ten gelen ve canlı yaşamı için zararlı olan ışınları (Ultraviyole ışınları gibi) tutar. Bundan dolayı canlıların koruyucu katıdır. Dünya’nın aşırı ısınıp, soğumasını önler.
2-Kemosfer: Bu katmana kemosfer denilmesinin nedeni, içerisinde bazı kimyasal olayların meydana gelmesidir. Az miktarda zararlı ışınların tutulması burada da görülür.
İyonosfer: Şemosferden sonra 90 - 300 km’ler arasında bulunur. Bu tabakadaki gazlar ultraviyole ışınlarının etkisi ile iyonlara ayrılmıştır. iyonlaşma sırasında açığa çıkan enerji ile sıcaklığı yükselmiştir.
(250 °C) iyonlar arasında elektron alışverişi son derece fazladır. Bundan dolayı haberleşme sinyalleri, radyo dalgaları bu tabakadan yansır.
Eksosfer: Atmosferin en üst ve en dış sınırını oluşturur. Eksosferde bazı gaz molekülleri yerçekimi etkisinden kurtularak uzaya kaçar. Bu nedenle dış sınırı kesin olarak tespit edilememekte, 10.000 km ye kadar çıktığı sanılmaktadır.
Atmosferin Faydaları
Canlı yaşamı için gerekli gazları bünyesinde taşır.
Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar.
Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller.
Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller.
Uzaydan gelen meteorların parçalanmasına neden olur.
Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar. Bir başka ifade ile gölgelerin tam karanlık olmasını önler.
Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar.
Hava akımları sayesinde gündüz olan kesimlerin aşırı sıcak, gece olan kesimlerin de aşırı soğuk olmasını engeller.
İklim Nedir?Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar.
Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller.
Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller.
Uzaydan gelen meteorların parçalanmasına neden olur.
Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar. Bir başka ifade ile gölgelerin tam karanlık olmasını önler.
Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar.
Hava akımları sayesinde gündüz olan kesimlerin aşırı sıcak, gece olan kesimlerin de aşırı soğuk olmasını engeller.
Geniş bir alanda, 40 – 50 yıl gibi uzun yıllar boyunca devam eden atmosfer olaylarının ortalamasına iklim denir. Dar bir alanda, kısa süre içerisinde görülen atmosfer olaylarına ise hava durumu denir.
Geniş sahalarda, uzun yıllar devam eden atmosfer olaylarının ortalamalarını tespit ederek, iklim bölgelerini ve karakterlerini inceleyen bilim dalına klimatoloji (iklim bilimi) denir.
İklim bilimi ile uğraşan bilim insanına ise “İklim Bilimcisi” adı verilir.
Hava Olayları
Havadaki su buharının ve gazların cisimler üzerinde uyguladığı ağırlığa basınç denir. Atmosferi oluşturan hava hareketinden ve ağırlığından dolayı oluşturduğu basınca “Hava basıncı” adı verilir.
Normal hava basıncı 1013 milibar civarındadır.
YÜKSEK BASINÇ: Yoğunluğun çok olduğu yerdeki basınca “Yüksek Hava Basıncı” adı verilir.Hava basıncı 1013 milibarın altındadır. Hava sıcaklığı düşüktür. Bulut oluşmaz.
ALÇAK BASINÇ: Yoğunluğun az olduğu yerdeki basınca “Alçak Hava Basıncı” adı verilir. Hava basıncı 1013 milibarın üstündedir.Hava sıcaklığı yüksektir.
Yeryüzünün şeklinin değişmesinde levha hareketlerinin dışında rüzgarlar,yağışlar ve sıcaklık farkı gibi hava olayları etkilidir.
Rüzgarlar taşıma ve biriktirme ile toz ve kaya parçalarının yerlerini değiştirirler.Bu olay en fazla sıcaklık farkı olan çöllerde gerçekleşir.
Hava olaylarıyla ilgilenen, hava tahminleri yapan bilim dalına “meteoroloji” adı verilir.
Meteoroloji ile ilgilenen uzmanlara da “meteorolog” adı verilir.
Meteoroloji uzmanları Dünya’nın her yerindeki meteoroloji istasyonlarından ve uzaydaki uydulardan gelen bilgileri toplar ve meteorolojik haritaları yaparlar ve hava durumu bültenlerinde insanlara duyurulmasını sağlarlar.
Rüzgâr Nedir?
Bilindiği gibi ısınan hava yükselir. Yükseklere çıkan hava molekülleri sıcaktan soğuk olan yere doğru hareket eder. Bu durumda sıcak olan bölgede basınç düşer, soğuk olan bölgede basınç artar. Böylece yüksek hava basıncından alçak hava basıncına doğru bir yatay hava hareketi meydana gelir. Bu hava hareketine “Rüzgâr” adı verilir.
Rüzgârların oluşum sebebi basınç farkıdır. Basınçlar sıcaklık farkından meydana gelir. Rüzgârın yönü her zaman yüksek basınçtan alçak basınca doğrudur.
Kendi ekseninde dönen rüzgârların en küçüğüne “Şeytan kulesi”, ortancasına “Hortum”, en büyüğü ve kuvvetlisine ise “Kasırga” adı verilir.
Hortumlar soğuk hava ile sıcak havanın aniden yer değiştirmesi ile oluşmaktadır.
Kasırgalar tropikal okyanuslarda meydana gelir.
Ülkemizde kuzeyden gelen rüzgârlar soğuk, güneyden gelen rüzgârlar ise sıcak olurlar.
Kuzeyden gelen rüzgarlar(soğuk) >>>>> Etezyen, Karayel, Yıldız, Poyraz
Güneyden gelen rüzgarlar(sıcak) >>>>> Lodos, Kıble, Samyeli
Karalar erken ısınıp, erken soğurlar.
Denizler ise geç ısınıp, geç soğurlar.
Gündüzleri denizler karalara göre daha soğuk olduğu için basınç fazladır.
Bu nedenle gündüzleri denizlerde karalara doğru rüzgâr oluşur.
Geceleri ise karalar denizlere göre daha soğuk olduğu için basınç fazladır.
Bu nedenle geceleri karalardan denizlere doğru rüzgar oluşur.
Gündüz ve gecenin oluşmasının sebebi dünyanın kendi etrafında dönmesidir.
Dünyanın eğik eksenli olmasından dolayı da mevsimler oluşmaktadır.
SICAKLIK
Yeryüzündeki sıcaklığın kaynağı Güneş’tir. Yeryüzünün sıcaklığı Güneş’ten aldığı ısı etkisiyle artar. Sıcaklık termometre ile ölçülür. Sıcaklığın birimi santigrat derece (°C) dir.
Atmosfere gelen enerji % 100 kabul edilirse;
Geniş sahalarda, uzun yıllar devam eden atmosfer olaylarının ortalamalarını tespit ederek, iklim bölgelerini ve karakterlerini inceleyen bilim dalına klimatoloji (iklim bilimi) denir.
İklim bilimi ile uğraşan bilim insanına ise “İklim Bilimcisi” adı verilir.
Hava Olayları
Havadaki su buharının ve gazların cisimler üzerinde uyguladığı ağırlığa basınç denir. Atmosferi oluşturan hava hareketinden ve ağırlığından dolayı oluşturduğu basınca “Hava basıncı” adı verilir.
Normal hava basıncı 1013 milibar civarındadır.
YÜKSEK BASINÇ: Yoğunluğun çok olduğu yerdeki basınca “Yüksek Hava Basıncı” adı verilir.Hava basıncı 1013 milibarın altındadır. Hava sıcaklığı düşüktür. Bulut oluşmaz.
ALÇAK BASINÇ: Yoğunluğun az olduğu yerdeki basınca “Alçak Hava Basıncı” adı verilir. Hava basıncı 1013 milibarın üstündedir.Hava sıcaklığı yüksektir.
Yeryüzünün şeklinin değişmesinde levha hareketlerinin dışında rüzgarlar,yağışlar ve sıcaklık farkı gibi hava olayları etkilidir.
Rüzgarlar taşıma ve biriktirme ile toz ve kaya parçalarının yerlerini değiştirirler.Bu olay en fazla sıcaklık farkı olan çöllerde gerçekleşir.
Hava olaylarıyla ilgilenen, hava tahminleri yapan bilim dalına “meteoroloji” adı verilir.
Meteoroloji ile ilgilenen uzmanlara da “meteorolog” adı verilir.
Meteoroloji uzmanları Dünya’nın her yerindeki meteoroloji istasyonlarından ve uzaydaki uydulardan gelen bilgileri toplar ve meteorolojik haritaları yaparlar ve hava durumu bültenlerinde insanlara duyurulmasını sağlarlar.
Rüzgâr Nedir?
Bilindiği gibi ısınan hava yükselir. Yükseklere çıkan hava molekülleri sıcaktan soğuk olan yere doğru hareket eder. Bu durumda sıcak olan bölgede basınç düşer, soğuk olan bölgede basınç artar. Böylece yüksek hava basıncından alçak hava basıncına doğru bir yatay hava hareketi meydana gelir. Bu hava hareketine “Rüzgâr” adı verilir.
 |
| Rüzgar çeşitleri |
Kendi ekseninde dönen rüzgârların en küçüğüne “Şeytan kulesi”, ortancasına “Hortum”, en büyüğü ve kuvvetlisine ise “Kasırga” adı verilir.
Hortumlar soğuk hava ile sıcak havanın aniden yer değiştirmesi ile oluşmaktadır.
Kasırgalar tropikal okyanuslarda meydana gelir.
Ülkemizde kuzeyden gelen rüzgârlar soğuk, güneyden gelen rüzgârlar ise sıcak olurlar.
Kuzeyden gelen rüzgarlar(soğuk) >>>>> Etezyen, Karayel, Yıldız, Poyraz
Güneyden gelen rüzgarlar(sıcak) >>>>> Lodos, Kıble, Samyeli
 |
| Rüzgarlar |
Karalar erken ısınıp, erken soğurlar.
Denizler ise geç ısınıp, geç soğurlar.
Gündüzleri denizler karalara göre daha soğuk olduğu için basınç fazladır.
Bu nedenle gündüzleri denizlerde karalara doğru rüzgâr oluşur.
Geceleri ise karalar denizlere göre daha soğuk olduğu için basınç fazladır.
Bu nedenle geceleri karalardan denizlere doğru rüzgar oluşur.
Gündüz ve gecenin oluşmasının sebebi dünyanın kendi etrafında dönmesidir.
Dünyanın eğik eksenli olmasından dolayı da mevsimler oluşmaktadır.
SICAKLIK
Yeryüzündeki sıcaklığın kaynağı Güneş’tir. Yeryüzünün sıcaklığı Güneş’ten aldığı ısı etkisiyle artar. Sıcaklık termometre ile ölçülür. Sıcaklığın birimi santigrat derece (°C) dir.
Atmosfere gelen enerji % 100 kabul edilirse;
Enerjinin % 25'i bulutların ve atmosferin etkisi ile uzaya doğru yansır.
% 25'i atmosfere saçılarak gölge yerlerin aydınlatılmasını ve gök yüzünün mavi görünmesini sağlar.
% 15'i atmosfer tarafından emilerek atmosferin ısınmasını sağlar.
% 35'i yeryüzüne ulaşır. Bu enerjinin % 27'si yeri ısıtır, % 8'i ise yeryüzüne çarptıktan sonra tekrar uzaya geri yansır.
SICAKLIK DAĞILIMINI ETKiLEYEN FAKTÖRLER
1-Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı
Yeryüzünde sıcaklık dağılışını etkileyen en önemli faktördür. Güneş ışınları bir yere ne kadar dik düşerse, orası o kadar fazla ısınır. Düşme açısı küçüldükçe ısınma azalır.
Düşme açısını belirleyen etkenler şunlardır:
a. Dünya’nın şekli ve enlem: Dünya’nın şekline bağlı olarak, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının yere düşme açıları küçülür. Bunun sonucunda da Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır.
b. Yaşanan Mevsim: Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketine bağlı olarak güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir.
Buna göre, Kuzey Yarım Küre, yaz mevsiminde güneş ışınlarını daha dik, kışın daha eğik alır.
c. Günün Saati: Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak, güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı gün boyunca değişme gösterir. Güneş ışınları sabah ve akşam eğik açıyla, öğle vakti ise gelebileceği en dik açı ile gelir.
d. Bakı ve eğim: Güneş ışınlarının düşme açısı, yer şekillerinin Güneş’e bakma durumuna göre (Bakıya göre) ve yer şekillerinin eğimine göre değişir.
2. Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol:
Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol uzadıkça enerji kaybı o oranda artar. Dik açı ile gelen ışınlar daha kısa bir yoldan yeryüzüne ulaşır ve daha az kayba uğrar. (Ekvator çevresi gibi)Dar açı ile gelen ışınlar ise, daha uzun bir yoldan yeryüzüne ulaşır ve daha fazla kayba uğrar. (Kutup çevreleri gibi)
3. Güneşlenme Süresi:
Güneşlenme süresi arttıkça sıcaklık artar. Yaz aylarında güneşlenme süresi fazla olduğundan sıcaklık değerleri yüksektir. Yine gün içinde en yüksek sıcaklıkların tam öğle vakti değil, öğleden birkaç saat sonra olması güneşlenme süresi ile ilgilidir. Geceleri ise, Güneş’ten enerji alınmadığı için soğuma görülür. Bu nedenle günün en soğuk anı, sabah Güneş doğmadan önceki andır.
4. Yükselti:
Troposfer katında, yerden yükseldikçe sıcaklık değerleri her 100 m. de 0,5 °C azalırken, alçaldıkça her 100 m. de 0,5 °C artar.
5. Kara ve Denizlerin Dağılışı:
Aynı miktarda güneş enerjisi alan karalar ve denizler aynı derecede ısınmazlar. Karalar denizlere oranla daha fazla ve çabuk ısınırken, denizler daha az ve geç ısınırlar. Yine karalar denizlere oranla daha fazla ve çabuk soğurken, denizler daha az ve geç soğurlar.
6. Nem Miktarı:
Nem, bir yerin fazla ısınması ve soğumasını önler. Sıcaklık farkını azaltır. Güneş ışınlarının dik ve dike yakın geldiği Ekvator çevresi Dünya’nın en sıcak yerleri olması gerekirken, nemin fazlalığından dolayı olmamıştır. Dünya’nın en sıcak yerleri ise Dönenceler civarı (Tropikal çöller) olmuştur.Kış mevsiminde, havanın bulutlu olduğu günlerde, ısı kaybı azaldığından sıcaklık değerleri yüksektir. Havanın bulutsuz olduğu günlerde ise, ısı kaybı daha fazla olduğundan sıcaklık değerleri düşüktür. Kuru ve ayaz bir hava yaşanır.
7. Okyanus Akıntıları:
Okyanus akıntıları, hem denizler hem de karalar üzerinde havanın sıcaklığını etkilerler. Bu akıntılar sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru düzenli olarak azalmasını engeller.Ekvator yönünden gelen Gulf - Stream, Brezilya, Kuroşivo ve Alaska gibi akıntılar sıcaklığı yükseltir. Buna karşılık, kutup yönünden gelen Labrador, Kanarya, Oyaşivo, Benguela ve Kaliforniya gibi akıntılar sıcaklığı düşürür.
8. Rüzgârlar:
Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de de kuzeyden esen rüzgârlar, Ekvator yönünden geldikleri için sıcaklığı artırır. Kutup yönünden gelen rüzgârlar ise, sıcaklığı düşürürler. Bu durum enlem - sıcaklık ilişkisine örnektir.
Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar.
Karadan denize doğru esen rüzgârlar ise, kışın sıcaklığı düşürücü, yazın ise sıcaklığı yükseltici etki yapar.
9. Bitki Örtüsü:
Bitki örtüsü, güneş ışınlarının bir kısmını emerek gündüz yerin fazla ısınmasını önler. Gece ise, yerden ışıyan sıcaklığın bir bölümünü tutarak fazla soğumayı engeller. Bunun sonucunda, bitki örtüsünün gür olduğu alanlar ile seyrek olduğu alanlar arasında, sıcaklığın dağılışı açısından önemli farklar ortaya çıkar.
SICAKLIK FARKINDAN KAYNAKLANAN HAVA OLAYLARI
RÜZGARLAR
Rüzgarlar yüksek basınçtan alçak basınca doğru olan hava hareketidir.Birbirine yakın yerlerde sıcaklık farkı oluştuğunda rüzgar esmeye başlar.Yer şekilleri rüzgara yön verir ve hızına etki eder.Dünya’nın dönüş hızı arttığında rüzgarın hızı azalır.Basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı ve şiddeti artar.Rüzgarlar geçtiği yerin sıcaklığını düşürür.İç ısısı düşer, soğuk rüzgar olur.Erozyona sebep olur.
HORTUMLAR
Sıcak hava ile soğuk havanın çarpışması sonucu sıcak hava soğuk havanın içine çekilir. Bu dalgalanma sonucu tıpkı huniye benzer hortumlar oluşur. Hızları 500km’yi , büyüklükleri ise 2km’yi bulan hortumlar trenleri yerlerinden uçurabilir.
Hortumun oluşmasında 3 faktör etkilidir.
Yer seviyesinden atmosferin orta seviyelerine kadar nemli hava
Yer seviyesinden itibaren yükselen sıcak hava
Havanın yükselmesi için bir kaldırma gücüne ihtiyaç vardır.
KASIRGALAR
Sıcak hava alanlarında hızlı bir şekilde kendi ekseni etrafında dönen rüzgarların en büyüğü ve en kuvvetlisi "kasırga"dır. Kasırga daha çok tropik iklim kuşağının geçtiği okyanus bölgelerinde oluşur.
HAVADAKİ NEM
Nem canlılar için çok önemli bir unsurdur. İklim olayları içinde önemlidir. Yağışların kaynağı su buharıdır. Su her sıcaklıkta buharlaşır. Bu nedenle atmosferde sürekli bir miktar nem vardır. Buna 'atmosfer nemliliği’ denir. Havanın sıcaklığı arttıkça nem oranı da artar. Nem ölçen cihazlara ‘"higrometre" denir.
Nemli hava yükselirken sıcaklığı azalır ve soğur .Böylece havadaki nem yoğuşarak su damlacıklarına dönüşür ve bulutları oluşturur.
% 25'i atmosfere saçılarak gölge yerlerin aydınlatılmasını ve gök yüzünün mavi görünmesini sağlar.
% 15'i atmosfer tarafından emilerek atmosferin ısınmasını sağlar.
% 35'i yeryüzüne ulaşır. Bu enerjinin % 27'si yeri ısıtır, % 8'i ise yeryüzüne çarptıktan sonra tekrar uzaya geri yansır.
SICAKLIK DAĞILIMINI ETKiLEYEN FAKTÖRLER
1-Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı
Yeryüzünde sıcaklık dağılışını etkileyen en önemli faktördür. Güneş ışınları bir yere ne kadar dik düşerse, orası o kadar fazla ısınır. Düşme açısı küçüldükçe ısınma azalır.
Düşme açısını belirleyen etkenler şunlardır:
a. Dünya’nın şekli ve enlem: Dünya’nın şekline bağlı olarak, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının yere düşme açıları küçülür. Bunun sonucunda da Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır.
b. Yaşanan Mevsim: Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketine bağlı olarak güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir.
Buna göre, Kuzey Yarım Küre, yaz mevsiminde güneş ışınlarını daha dik, kışın daha eğik alır.
c. Günün Saati: Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak, güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı gün boyunca değişme gösterir. Güneş ışınları sabah ve akşam eğik açıyla, öğle vakti ise gelebileceği en dik açı ile gelir.
d. Bakı ve eğim: Güneş ışınlarının düşme açısı, yer şekillerinin Güneş’e bakma durumuna göre (Bakıya göre) ve yer şekillerinin eğimine göre değişir.
2. Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol:
Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol uzadıkça enerji kaybı o oranda artar. Dik açı ile gelen ışınlar daha kısa bir yoldan yeryüzüne ulaşır ve daha az kayba uğrar. (Ekvator çevresi gibi)Dar açı ile gelen ışınlar ise, daha uzun bir yoldan yeryüzüne ulaşır ve daha fazla kayba uğrar. (Kutup çevreleri gibi)
3. Güneşlenme Süresi:
Güneşlenme süresi arttıkça sıcaklık artar. Yaz aylarında güneşlenme süresi fazla olduğundan sıcaklık değerleri yüksektir. Yine gün içinde en yüksek sıcaklıkların tam öğle vakti değil, öğleden birkaç saat sonra olması güneşlenme süresi ile ilgilidir. Geceleri ise, Güneş’ten enerji alınmadığı için soğuma görülür. Bu nedenle günün en soğuk anı, sabah Güneş doğmadan önceki andır.
4. Yükselti:
Troposfer katında, yerden yükseldikçe sıcaklık değerleri her 100 m. de 0,5 °C azalırken, alçaldıkça her 100 m. de 0,5 °C artar.
5. Kara ve Denizlerin Dağılışı:
Aynı miktarda güneş enerjisi alan karalar ve denizler aynı derecede ısınmazlar. Karalar denizlere oranla daha fazla ve çabuk ısınırken, denizler daha az ve geç ısınırlar. Yine karalar denizlere oranla daha fazla ve çabuk soğurken, denizler daha az ve geç soğurlar.
6. Nem Miktarı:
Nem, bir yerin fazla ısınması ve soğumasını önler. Sıcaklık farkını azaltır. Güneş ışınlarının dik ve dike yakın geldiği Ekvator çevresi Dünya’nın en sıcak yerleri olması gerekirken, nemin fazlalığından dolayı olmamıştır. Dünya’nın en sıcak yerleri ise Dönenceler civarı (Tropikal çöller) olmuştur.Kış mevsiminde, havanın bulutlu olduğu günlerde, ısı kaybı azaldığından sıcaklık değerleri yüksektir. Havanın bulutsuz olduğu günlerde ise, ısı kaybı daha fazla olduğundan sıcaklık değerleri düşüktür. Kuru ve ayaz bir hava yaşanır.
7. Okyanus Akıntıları:
Okyanus akıntıları, hem denizler hem de karalar üzerinde havanın sıcaklığını etkilerler. Bu akıntılar sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru düzenli olarak azalmasını engeller.Ekvator yönünden gelen Gulf - Stream, Brezilya, Kuroşivo ve Alaska gibi akıntılar sıcaklığı yükseltir. Buna karşılık, kutup yönünden gelen Labrador, Kanarya, Oyaşivo, Benguela ve Kaliforniya gibi akıntılar sıcaklığı düşürür.
8. Rüzgârlar:
Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de de kuzeyden esen rüzgârlar, Ekvator yönünden geldikleri için sıcaklığı artırır. Kutup yönünden gelen rüzgârlar ise, sıcaklığı düşürürler. Bu durum enlem - sıcaklık ilişkisine örnektir.
Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar.
Karadan denize doğru esen rüzgârlar ise, kışın sıcaklığı düşürücü, yazın ise sıcaklığı yükseltici etki yapar.
9. Bitki Örtüsü:
Bitki örtüsü, güneş ışınlarının bir kısmını emerek gündüz yerin fazla ısınmasını önler. Gece ise, yerden ışıyan sıcaklığın bir bölümünü tutarak fazla soğumayı engeller. Bunun sonucunda, bitki örtüsünün gür olduğu alanlar ile seyrek olduğu alanlar arasında, sıcaklığın dağılışı açısından önemli farklar ortaya çıkar.
SICAKLIK FARKINDAN KAYNAKLANAN HAVA OLAYLARI
RÜZGARLAR
Rüzgarlar yüksek basınçtan alçak basınca doğru olan hava hareketidir.Birbirine yakın yerlerde sıcaklık farkı oluştuğunda rüzgar esmeye başlar.Yer şekilleri rüzgara yön verir ve hızına etki eder.Dünya’nın dönüş hızı arttığında rüzgarın hızı azalır.Basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı ve şiddeti artar.Rüzgarlar geçtiği yerin sıcaklığını düşürür.İç ısısı düşer, soğuk rüzgar olur.Erozyona sebep olur.
HORTUMLAR
Sıcak hava ile soğuk havanın çarpışması sonucu sıcak hava soğuk havanın içine çekilir. Bu dalgalanma sonucu tıpkı huniye benzer hortumlar oluşur. Hızları 500km’yi , büyüklükleri ise 2km’yi bulan hortumlar trenleri yerlerinden uçurabilir.
 |
| Hortum |
Yer seviyesinden atmosferin orta seviyelerine kadar nemli hava
Yer seviyesinden itibaren yükselen sıcak hava
Havanın yükselmesi için bir kaldırma gücüne ihtiyaç vardır.
KASIRGALAR
Sıcak hava alanlarında hızlı bir şekilde kendi ekseni etrafında dönen rüzgarların en büyüğü ve en kuvvetlisi "kasırga"dır. Kasırga daha çok tropik iklim kuşağının geçtiği okyanus bölgelerinde oluşur.
HAVADAKİ NEM
Nem canlılar için çok önemli bir unsurdur. İklim olayları içinde önemlidir. Yağışların kaynağı su buharıdır. Su her sıcaklıkta buharlaşır. Bu nedenle atmosferde sürekli bir miktar nem vardır. Buna 'atmosfer nemliliği’ denir. Havanın sıcaklığı arttıkça nem oranı da artar. Nem ölçen cihazlara ‘"higrometre" denir.
Nemli hava yükselirken sıcaklığı azalır ve soğur .Böylece havadaki nem yoğuşarak su damlacıklarına dönüşür ve bulutları oluşturur.
0 yorum:
Yorum Gönder