5.SINIF 

DERS 1 

ÜNİTE 7: YERKABUĞUNDA NELER VAR? 

KONU:KAYAÇLARI SINIFLANDIRALIM-FOSİLLER
            TOPRAK ÇEŞİTLERİ VE EROZYON
            YERALTI VE YERÜSTÜ SU KAYNAKLARI NELERDİR?

            YERKABUĞUNUN DOĞAL ANITLARI

KAYAÇLAR VE YER KABUĞU

Dünyamızın tüm canlıların üzerinde yaşadığı katmana yerkabuğu denir.

Kalınlığı 40 km'dir.Yerkabuğunun yapısında mineraller ve tuzlar bulunur.

Canlıların besin kaynağı olan toprak  da bu katmanda bulunur.  

Kayaç döngüsü.

KAYAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI

Yeryüzündeki kayaçlar çeşitli etkiler sonucu oluşmuşlardır.Bu kayaçlar özelliklerine göre adlandırılır. 
Magmatik Kayaçlar 

Yerin derinliklerinde bulunan magmadaki lavların yerin derinliklerinde veya yer yüzüne çıktıktan sonra soğumasıyla oluşurlar.Kısaca lavlar soğuyarak magmatik kayaçları oluştururlar. 

Magmatik kayaçların özellikleri: Çok serttirler. İçerisinde canlı kalıntıları (fosil) yoktur. 

Kayaçlar coğrafik etkilerle (sıcak-soğuk,rüzgar-su) aşınarak incelir ve kuma dönüşür.

                           

Magmatik kayaç örnekleri: Bazalt,andezit,granit,obsidiyen gibi.

Tortul Kayaçlar 

Kum taneleri yağmur veya seller aracılığıyla deniz veya göllerin çukur yerlerine taşınarak birikir, suyun basıncıyla katmanlar halinde tortul kayaçları oluşturur. 

Tortul Kayaçların özellikleri: 

Değişik zamanlarda oluştuklarında katmanlar halindedir. 

İçerisinde fosil denilen canlı kalıntıları (fosiller) bulunur. 

Fazla sert değillerdir. Çabuk aşınırlar. 

Tortul kayaç örnekleri: Çakıl taşı, kömür, kireç taşı, kum taşı.

Başkalaşım Kayaçları

Doğadaki tüm maddeler zamanla değişir. Ufalır, aşınır, şekli ve yapısı değişir. Böylece kayaçlar birbirine dönüşebilir.

Başkalaşım kayaçları magmatik veya tortul kayaçların yeraltında kalarak sıcaklık ve basınç etkisi ile değişimi sonucu oluşurlar. Başkalaşım kayaçları tortul kayaçların başkalaşımı sonucu oluşmuştur ancak içinde canlı kalıntıları (fosiller) bulunabilir. 

Heykel yapımında kullanılan taşlar ve renkli mermerler bu tür kayaçtır. 

                                        

Başkalaşım kayaç örnekleri: Mermer, kuvartz, arduvaz, şist gibi.

MADENLER VE TEKNOLOJİ

Mineraller
Kayaçların yapılarındaki farklı maddelere denir. Mineraller renk, sertlik, yumuşaklık gibi özellikleriyle birbirinden farklıdır. Yemek tuzu, kurşun kalem içerisindeki karbon, tencerelerdeki alüminyum, bebek pudraları günlük yaşantımızda kullanılan minerallere örnek verilebilir. Ayrıca birçok alanda çinko, demir gibi mineraller kullanılır. 

Madenler 

Ekonomik değeri olan kayaçlara maden denir. Bakır: İyi bir iletkendir. Elektrikli cihazlarda ve mutfak eşyası yapımında kullanılır. 

Bor: Yüzyılın en önemli madenidir. Jet, uzay mekiği gibi taşıtların yakıtıdır. Bunun dışında diş fırçasından boyaya, elektronikten yakıta kadar 7000 farklı kullanım alanı vardır. 

Cıva: İlaç ve boya sanayinde, dişçilikte ve termometre yapımında kullanılır. 

Demir: Otomotiv ve inşaat sektöründe, ray yapımında kullanılır. 

Talk: Pencere, kapı, seramik ve kauçuk yapımında, pudra üretiminde kullanılır. 

Kurşun: Akü yapımında ve ambalaj malzemesinde kullanılır.  

FOSİLLER 

Fosil: Canlıların milyonlarca yıl öncesinden günümüze kadar gelen kalıntı (kemik, iskelet, diş, kabuk, yaprak, gövde kalıpları) ya da izlerine fosil denir. 

Fosil

   

Fosil

            

Fosilleşme: Canlıların öldükten sonra vücutlarındaki yumuşak kısımlarının çürümesi ve kalan sert kısımlarının toprak ve taşlarla yani tortularla örtülmesi olayına fosilleşme denir. 

                                        

55 milyon yıllık fosil.                                  

Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji, fosillerle ilgili çalışma yapan bilim adamlarına da paleontolog denir. 

Fosiller, tortul kayaçlar içinde uzun bir sürede oluşurlar. 

Bazı fosiller, içlerinde bulunduğu kayaçların yaşlarının belirlenmesinde kullanılır. 

Tortul kayaçlar içinde gözle görülebilir fosillerin yanında gözle görülemeyecek kadar küçük fosiller de bulunmaktadır. 

Kömür, petrol, doğal gaz fosilleşme sonucu oluşan fosil yakıtlardır. 

Fosillerin Yararları 

Tortul kayaçların hangi zamana ait olduğunun (yani yaşların) anlaşılmasını sağlar. 

Fosillerin bulunduğu bölgenin geçmişteki coğrafi durumu ve iklim şartları ile ilgili bilgiler verir. Nesilleri tükenmiş veya eski zamanlarda yaşamış canlıların (Dinozor, mamut) tanınmasını sağlar. Canlıların geçirdiği gelişim dönemleri hakkında bilgi edinilmesini sağlar.

Yer kabuğunda oluşan değişimler hakkında bilgi verir.  

Fosil yakıtların oluşmasını sağlar. 
TOPRAK ÇEŞİTLERİ 

Toprak, kayaların ufalanıp parçalanması ve aralarına canlı kalıntılarının karışması ile oluşur. 

Bitkiler besin yapabilmek için toprağa gereksinim duyarlar. İnsanlar ve birçok hayvan bu bitkilerle beslenerek yaşamlarını sürdürürler.

Kumlu toprak 

Çok geçirgen yapıya sahiptir. Hafiftir ve su tutma özelliği yoktur. Pamuk karpuz gibi uzun köklü bitkiler kumlu toprakları sever. 

Kireçli toprak

Yapısında kalsiyum karbonat bulunur. Açık renklidir ve su tutmaz, gevşek bir yapıya sahiptir. Tarıma elverişsizdir ancak toprağa bir miktar gübre ve kükürt karıştırılırsa bitki yetiştirilmesine uygun olabilir. 

Humuslu toprak

Bitki ve hayvan kalıntılarının çürümesiyle oluşur. Koyu renkli ve yumuşaktır. Su tutabilir. Tarım için en elverişli topraktır. Toprağın yapısında humus (canlı kalıntıları ) arttıkça toprak zenginleşir. 

Killi toprak

Ağırdır, su tutabilir ve zor işlenir. Genellikle bitki üretimine elverişli değildir. Kiremit, tuğla, çömlek ve seramik yapımında kullanılır. 

EROZYON 

Toprağın su ve rüzgâr gibi etkenlerle aşınması ve taşınmasına erozyon denir. 

                                     

Erozyon

Erozyon Neden Artar? 

Bitki örtüsünün azalması. 

Doğal afetler ( sel baskınları, yer kayması ). 

Yamaç eğimlerinin fazla olması. 

Yağış rejiminin (Yıl içindeki yağış dağılımı) düzensiz olması.

Ormanların büyük oranda tahrip edilmiş  olması. 

Toprakların eğim yönünde sürülmesi. 

Nadas (toprağı boşta bırakma ) uygulamasının yaygın olması. 

Meraların (aşırı otlama sonucu) tahrip olması. 

Erozyonu önlemek için  

Ormanlar yangınlardan korunmalıdır. 

Varolan bitki örtüsü korunmalıdır. 

Çıplak alanlar ağaçlandırılmalıdır. 
Eğimli araziler eğime paralel olarak sürülmemeli

Tarlalar eğime dik olarak sürülmelidir. 

Yamaçlardaki araziler basamaklı hale getirilmelidir. 
HEYELAN
Heyelan, dik yamaçlardan, dağ ve tepelerden yağmurun etkisiyle yerin kayması, toprağın göçmesi taş ve tabakaların bulundukları yerden yamaç aşağı kayması olayıdır.
Heyelan küçük ya da çok büyük toprak parçalarının aşağı doğru aniden, hızlıca kayması ile gerçekleşir. Yurdumuzda en çok Karadeniz Bölgesinde görülür. 
Heyelanı Neden Olur?
Erozyon sonucu eğimin artması.
Deprem ve farklı amaçlarla yapılan dinamit v.b patlatmalardır.
Dağların ve tepelerin ve dik yamaçların altın, maden, kömür elde etme, hafriyat ya da yol yapımı sebebi ile kazılması.  
Heyalanın Sonuçları
Heyelan sonucu yerleşim yerlerindeki konutlara ve fabrikalara maddi açıdan zarar
vermekte, can ve mal kaybına neden olmaktadır.
Bazı yolların kapanması sonucunda ulaşımın aksamasına, taşımacılık hizmetlerinin yavaşlamasına neden olmaktadır. 
Heyelan sonucunda yer şekillerinin biçimlerinde değişiklikler meydana gelir.
YER ALTI VE YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI  

Dünyanın ¾ ü sularla kaplıdır.Su canlıların yaşayabilmesi için gerekli bir maddedir. 

Sular yerüstü ve yeraltı suları olarak sınıflandırılır.

Yer Üstü Suları

Buzullar, okyanuslar, denizler, göller, dereler ve nehir sularından oluşur. 

Yeraltı suları.

Yer Altı Suları 

Kuyu suları, kaynak suları, artezyen suları, maden suları,ılıca suları (sıcak sular), jeotermal kaynak gibi. 

Kuyu

Yer altı sularını yeryüzüne çıkarmak için açılan derin çukurlara denir. 

Artezyen

Yer altı sularının kendiliğinden yer yüzüne çıkmasına fışkırtmasına artezyen denir. 

Maden Suyu: İçinde çeşitli maden ve mineralleri erimiş halde bulunan ve kendiliğinden yeryüzüne çıkan sulara denir. 

Kaynak Suyu: Yer altında olan ve içerisinde kireç bulunmayan sadece mineral içeren sulara denir. 

Ilıca Suları

Yer altından çıkan sıcak sulara ılıca suları denir. Ilıca suları sağlık amaçlı (romatizma ve çeşitli hastalık tedavisinde) kullanılır. Sıcak suların etrafında kurulan tesislere kaplıca denir. 

    Yeraltından çıkan sıcak sular.

Jeotermal

Yer kabuğunun derinliklerinde birikmiş ışının oluşturduğu sıcak su, su buharı ve gazların tümüne denir. 
Jeotermal suları ısınma, sağlık, seracılıkta ve elektrik üretiminde kullanılır. 

DOĞAL ANITLAR 

Yerkabuğunun oluşumu sürecinde ortaya çıkan yeryüzü şekillerine doğal anıt denir. 

Doğal anıtlar.

Yerkabuğunun oluşum sürecinde ortaya çıkan peri bacaları, travertenler, mağara, şelale vb. yeryüzü şekilleridir. Pamukkale travertenleri, peri bacaları ülkemizde bulunan doğal anıtlara örnektir. 

Peri bacaları.

                                           

Peri bacaları

Havanın ve suların etkisiyle yerkabuğunun yumuşak kısımlarının aşınması ve sert kısımlarının kalmasıyla oluşmuştur. Ülkemizde Ürgüp ve Göremede bulunur. 

Pamukkale travertenleri.

Traverten 

Travertenler, su içinde kimyasal yolla çözülebilen çeşitli minerallerin (özellikle kirecin), suyun buharlaşması sonucunda çökelmesiyle oluşmuştur.Yurdumuzdaki en tipik örneği Denizli yakınındaki Pamukkale travertenleridir. 

                                           

Sarkıt ve dikitler.

Mağara 

Mağaralar, yer altı sularının, kireç taşlarını çözerek oluşturduğu çeşitli büyüklükteki oyuklardır. Mağaraların tavanından damlayan kireçli sular buharlaşırsa çökelen kireç tavanda sarkıtlar, tabanda ise dikitleri oluşturur. Sarkıt ve dikitler zamanla büyüyerek birleşip mağara içerisinde damla taşı denilen yapıları oluşturur. 

Damlataş mağarası, Karain mağarası ve İnsuyu mağarası örnek olarak verilebilir.