DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SISTEMLER

7.SINIF
DERS  3
ÜNİTE:1 VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER

KONU:DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER

Sinir ve endokrin sistemleri, canlının çevreye uyumunu ve iç dengeyi
sağlayan denetleyici ve düzenleyici sistemlerdir.

Denetleyici ve düzenleyici sistemler canlı vücudunda farklı görev ve yapıdaki doku ve organların uyum içinde çalışmasını sağlayarak vücut bütünlüğünü sağlar. 

Sinir ve endokrin sistemleri birbiriyle etkileşim içerisindedir. İnsan vücudu birbirinden farklı yapı ve görevleri olan hücrelerden oluşmuştur. Organizmanın bütünlüğü, hücrelerin uyumlu çalışmasıyla sağlanır. İnsan, iç ve dış çevresinde oluşan değişikliklere tepki gösterir. Böylece çevreye uyum sağlar.

SİNİR SİSTEMİ

İnsanlar, yaşadıkları çevrede meydana gelen değişiklikleri algılamak ve buna tepki vermek zorundadır. Sinir sistemi, çevre şartlarındaki  değişmeleri algılayıp, vücudun düzenli bir şekilde çalışmasını sağlar. 
Çevre şartlarında meydana gelen değişmelere uyarı denir.
Uyarıların etkisiyle, sinir hücresinde meydana gelen elektriksel değişmeye uyartı denir.
Nöronların kısa uzantıları dendrit, uzun uzantıları akson adını alır.
Uyarılar sinir hücrelerinden geçerken dedrit, sinir hücresi gövdesi, akson yolunu izler.
Miyelin kılıf uyartıların daha hızlı iletimini sağlar.
BİLGİ: İki sinir hücresi arasındaki boşluğa sinaps boşluğu denir.

NÖRON: Sinir hücresi 

Sinir sistemi sinir hücrelerinden oluşur. Sinir hücreleri, uyarıları alma ve iletme özelliğine sahip hücrelerdir. Özelleşmiş hücreler olduğundan bölünme özellikleri yoktur.

Görevlerine göre üç çeşit (nöron) sinir hücresi vardır.
Duyu Nöronları: Uyarıları merkezî sinir sistemi organlarına ileten sinirlere denir.
Motor Nöronları: Merkezî sinir sisteminden gelen emirleri kaslara ve salgı bezlerine ileten sinirlerdir. Motor sinirlerine ayrıca harekete yöneltici sinirler de denir.
Ara Nöronlar: Merkezî sinir sisteminde bulunan ve duyu sinirleriyle motor sinirleri arasındaki bağlantıyı kuran sinirlerdir.

      

   










İnsanda sinir sistemi iki bölümden oluşur.
1-Merkezî Sinir Sistemi:Kafatası ve omurga kanalındaki sinir organlarından oluşur. Merkezî sinir sistemi, tüm hayatsal olayların yönetimini ve denetimini sağlar. 

Dört önemli organdan oluşur; beyin, beyincik,  omurilik soğanı, omurilik.

                                

a. Beyin: Kafatası içerisinde yer alır. İki yarım küreden oluşur. Dış yüzü girintili çıkıntılıdır. Beynin dış yüzeyinde koruyucu zarlar vardır. Zarlar arasındaki koruyucu sıvı, beyni çarpma ve darbelere karşı korur. Beyin, vücudun komuta merkezidir. Düşünme, öğrenme, hafızada tutma, konuşma ve istemli hareketler beyin tarafından gerçekleştirilir. Ayrıca akıl, zekâ ve duyu merkezleri de beyinde bulunur. Kan basıncını ve vücut sıcaklığını ayarlar.

b. Beyincik: Beynin alt arka tarafında yer alır. Yüzeyi beyin gibi girintili çıkıntılıdır. Yüzeyi, koruyucu zarla örtülüdür. İnsanda, kulakta bulunan yarım daire kanalından gelen uyarılarla kas faaliyetlerini düzenleyerek dengeyi sağlar.

c. Omurilik Soğanı: Şekli soğana benzediği için böyle isimlendirilir. Beyin ile omurilik arasında yer alır. Beyne giren bütün sinirler omurilik soğanından geçer. 
Omurilik soğanı, istemsiz çalışan iç organların kontrol merkezidir. 
Omurilik soğanı solunum, sindirim, boşaltım, salgılama ile ilgili önemli olayları düzenler. Ayrıca, solunum, yutma, öksürme, çiğneme, hapşırma, kusma gibi olayları kontrol eder.

d. Omurilik: Omurga kanalında yer alır. Omurilik soğanından başlayıp aşağıya doğru uzanır. Organlardan beyne ve beyinden organlara gelen sinirler omurilikten geçer. 
Omurilik refleks merkezidir.

Bir uyarıya karşı düşünülmeden, anî ve hızlı verilen tepkiye refleks denir.

Örneğin, sobada eli yanan ya da eline iğne batan insanın elini hemen çekmesi refleks olaylarıdır. İki çeşit refleks vardır:

Şartlı Refleks: Bir uyarının tekrarlanmasıyla ya da öğrenmeyle kazanılan reflekslerdir. 

Araba ve bisiklet sürmek, örgü örmek, yüzmek, limon gördüğünde ağzın sulanması şartlı reflekslerdir.

Kalıtsal Refleks: Sonradan kazanılmayan, doğuştan var olan reflekslerdir.

İğne batan elin çekilmesi, yüksek ışıkta göz bebeğinin küçülmesi, öksürme, aksırma kalıtsal reflekslerdir.

2-Çevresel Sinir Sistemi: Merkezî sinir sistemi dışındaki sinir hücrelerinin oluşturduğu sisteme çevresel sinir sistemi denir. 
Çevresel sinir sistemi duyu organlarından alınan uyarıları merkezî sinir sistemine, merkezî sinir sisteminden gelen uyarıları da bez, doku ve organlara taşır.
ENDOKRİN SISTEMİ

Ürettikleri salgıları kana veren bezlere iç salgı bezi, bu salgılara da hormon denir. 
İç salgı bezlerinin oluşturduğu sisteme, endokrin sistemi denir. Endokrin sistemi yaptığı salgılarla doku ve hücrelerin faaliyetlerini düzenler.

İnsan vücudunda bulunan endokrin bezleri, hipofiz, tiroit, paratiroit, böbrek üstü bezi, pankreas, yumurtalık ve testislerdir.

1- Hipofiz: Beynin tabanında bulunur. Salgıladığı hormonlarla bütün iç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol eder. Ayrıca vücut için gerekli bazı hormonları salgılar. Büyüme hormonu bunlardan biridir.

Büyüme Hormonu: Kemik ve kasların büyümesini kontrol eder. Azlığında cücelik, fazlalığında devlik hastalığı ortaya çıkar.

2-Tiroit: Boynun ön kısmında, soluk borusunun iki yanında, gırtlağın altında yer alır.
Salgıladığı hormonlar;

Tiroksin: Canlı metabolizmasını hızlandırır, büyümeyi ve gelişmeyi etkiler. Tiroksin hormonunun üretilmesi için iyot gereklidir. Vücuda yeterince iyot alınmazsa, tiroit bezinin hacmi büyür ve guatr hastalığına sebep olur.
Az çalışması; İnsanları yorgun, zayıf, kuru derili yapar. 
Çok çalışması; terleme, kalbin fazla çarpması ve sinirliliğe sebep olur. 

Kalsitonin: Kalsiyumun kemikte birikmesini sağlar. 

3- Paratiroit:Tiroit bezinin arkasında yer alır. Parathormon salgılar.

Parathormon: Kemikten kana kalsiyum geçişini sağlar.

4- Böbrek Üstü Bezi:Böbreklerin üstünde yer alsa da böbreklerle doğrudan ilgisi yoktur. Kabuk ve öz bölgesi olmak üzere iki bölümünden oluşur.

a. Kabuk Bölgesi: Aldesteron hormonu salgılar.

Aldesteron: Kanın su ve mineral seviyesini ayarlar.

b. Öz Bölgesi : Adrenalin salgılar.

Adrenalin: Korku, heyecan ve sevinç anında kalbin atışını ve solunumu hızlandırır.  

5- Pankreas:Karın boşluğunda, midenin altında yer alan bir bezdir. Hem iç hem de dış salgı bezi olarak görevi vardır. On iki parmak bağırsağına sindirim sıvısı salgılayarak dış salgı bezi, kana insulin ve glukagon salgılayarak iç salgı bezi olarak çalışır. Insülin ve glukagon hormonları kan ile hücreler arasında glikoz (şeker) geçişini düzenler.

İnsülin: Kandaki şeker miktarı arttığında, fazla şekerin karaciğerde depo edilmesini sağlar. Böylece kan şekeri düşmüş olur.
Insulin hormonu yetersizliği, şeker hastalığına sebep olur.

Glukagon: Kandaki şeker oranı azaldığında, karaciğerde depo edilen şekerin kana geçmesini sağlar. Böylece kan şekeri normal seviyesine çıkar.

6- Eşeysel Bezler

Yumurtalık:Östrojen salgılar.

Östrojen:Dişi eşey karakterinin gelişmesini sağlar.

Testis:Testesteron salgılar. 

Testesteron: Erkek eşey karakterinin gelişmesini sağlar. 
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemlerin Sağlığı
Sinir hücreleri kendini yenileyemediğinden zedelenme, darbe ve çarpmalarda sinir sisteminde kalıcı sorunlar ortaya çıkabilir. Bu sistemlerin sağlığının korunması için dengeli ve düzenli beslenilmesi gerekir. Alkol, sigara, uyuşturucu özellikle sinir sistemine çok zararlı maddeler olduğundan bunlardan kaçınılmalı, sinir sistemine zarar verebilecek ağır spor, anî hareket, çarpma ve darbelerden kaçınılmalıdır. 

Menenjit, kuduz ve çocuk felci mikrobik sinir sistemi hastalıklarıdır. 
İyot eksikliği guatr, B vitamini eksikliği beriberi hastalığına neden olur. 
Endokrin bezleri birbirinden bağımsız değildir.Herhangi bir salgı bezinde meydana gelen aksaklık vücutta pek çok yapıyı olumsuz etkiler.

Hipofiz bezi  büyüme hormonunu fazla salgılarsa devlik, az salgılarsa cücelik oluşur.

Tiroksinin az salgılanması metabolizmanın yavaşlamasına ve guatr hastalığına, pankreasın insülin salgılayamaması ise şeker hastalığına sebep olur. 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------
SORU ÇÖZELİM

1-  Ayağına sivri bir cisim battığı için hızla ayağını çeken birinde meydana gelen refleks         hareketi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?                                                             a)Uyartı duyu sinirlerinden geçer.       b)Derideki tüm almaç çeşitleri uyarılmıştır.       c)Omurilik görev yapar.       d)İstemsiz bir harekettir. 2- İnsanlarda ani olarak enseye tokat vurmak ölümle sonuçlanabilen bir davranıştır.     Solunum durması şeklinde görülen bu olay hangi sinir merkezinin etkilenmesi ile ilgilidir?     a)Omurilik     b)Omurilik soğanı     c)Beyin     d)Beyincik